Sau khi sinh con, bên cạnh niềm vui chào đón một thành viên mới, không ít phụ nữ rơi vào trạng thái rối loạn cảm xúc kéo dài – hay còn gọi là trầm cảm sau sinh. Đây là vấn đề sức khỏe tâm thần đang ngày càng được quan tâm ở cả các quốc gia phát triển lẫn đang phát triển, bởi hậu quả không chỉ dừng lại ở người mẹ mà còn ảnh hưởng trực tiếp tới sự phát triển của trẻ nhỏ và toàn bộ cấu trúc gia đình.

Những con số mới nhất từ các nghiên cứu y học quốc tế và tại Việt Nam cho thấy mức độ phổ biến đáng báo động của tình trạng này, kêu gọi các hành động can thiệp kịp thời và bền vững.

Trầm cảm sau sinh – căn bệnh "âm thầm" nhưng phổ biến toàn cầu

Một phân tích tổng hợp năm 2024 trên cơ sở 412 nghiên cứu từ 46 quốc gia cho thấy, tỷ lệ trầm cảm sau sinh (postpartum depression – PPD) trung bình toàn cầu là 19,18%, nghĩa là gần 1 trong 5 bà mẹ sau sinh có thể trải qua rối loạn tâm lý dạng này. Một phân tích khác với hơn 56 quốc gia cũng đưa ra con số tương đương là 17,7%.

Tuy nhiên, tỷ lệ này không đồng đều giữa các quốc gia. Ví dụ, Singapore chỉ ghi nhận khoảng 3% bà mẹ sau sinh bị trầm cảm, trong khi tại các nước thu nhập trung bình như Chile hay Nam Phi, tỷ lệ có thể lên tới 38–44%. Sự chênh lệch này được lý giải bởi nhiều yếu tố: bất bình đẳng thu nhập, hệ thống y tế tâm thần yếu kém, mức độ hỗ trợ xã hội thấp, cũng như các thói quen sinh hoạt và văn hóa – trong đó có việc thiếu công nhận vai trò của người mẹ sau sinh.

Tại Việt Nam, các nghiên cứu từ năm 2010 đến 2023 cho thấy tỷ lệ trầm cảm sau sinh dao động khá rộng, từ 8,2% đến 48,1%, phụ thuộc vào phương pháp đánh giá, khu vực khảo sát và thời điểm thực hiện sau sinh (từ 1 tháng đến 1 năm).

Tuy vậy, các đánh giá có độ tin cậy cao gần đây cho thấy tỷ lệ PPD phổ biến khoảng 13–20%. Ví dụ:

Tại Buôn Ma Thuột (2025): tỷ lệ trầm cảm sau sinh đo bằng thang điểm EPDS ≥13 là 12,7%. Những yếu tố nguy cơ bao gồm: sống một mình, thu nhập thấp, xung đột trong gia đình, thiếu hỗ trợ tinh thần và áp lực giới tính con cái.

Tại Hải Phòng (2023): nghiên cứu ghi nhận 20,4% bà mẹ sau sinh bị PPD khi đánh giá bằng thang EPDS ≥10.

Một tổng quan hệ thống đăng trên BMC Women's Health năm 2023 ghi nhận Việt Nam có tỷ lệ PPD trung bình là 20%, tương đương mức trung bình toàn cầu.

Điều đáng lưu ý là nhiều phụ nữ bị trầm cảm sau sinh tại Việt Nam không nhận thức được tình trạng của mình, hoặc e ngại chia sẻ vì lo sợ bị đánh giá là yếu đuối, làm mẹ không tốt. Điều này khiến việc phát hiện và điều trị trở nên khó khăn hơn rất nhiều.

Những nguyên nhân đặc thù trầm cảm sau sinh tại Việt Nam

So với các nước phương Tây, trầm cảm sau sinh ở Việt Nam còn bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố văn hóa và xã hội sâu sắc. Một số nguyên nhân nổi bật bao gồm:

• Thiếu hỗ trợ từ gia đình và xã hội: Phụ nữ thường phải kiêm nhiều vai trò, từ chăm con đến việc nhà, trong khi chồng hoặc gia đình chồng ít chia sẻ gánh nặng.
• Áp lực sinh con trai: Dù xã hội đã tiến bộ, nhưng không ít vùng nông thôn vẫn còn tồn tại quan điểm trọng nam khinh nữ. Việc sinh con gái đôi khi khiến người mẹ bị trách móc hoặc bị gia đình xa lánh.
• Kinh tế khó khăn: Gánh nặng tài chính sau sinh, đặc biệt với các gia đình nghèo hoặc mẹ đơn thân, là yếu tố lớn dẫn đến căng thẳng và trầm cảm.
• Thiếu hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần tại tuyến cơ sở: Các trạm y tế xã, bệnh viện tuyến huyện hiếm khi có nhân sự chuyên môn về tâm thần học hoặc dịch vụ tư vấn sau sinh.

Hậu quả của trầm cảm sau sinh

Trầm cảm sau sinh nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời có thể dẫn đến hàng loạt hệ lụy:

• Đối với mẹ: mất ngủ, suy nhược, rối loạn lo âu, thậm chí có nguy cơ tự sát.
• Đối với trẻ: nguy cơ chậm phát triển nhận thức – ngôn ngữ, vấn đề về hành vi và tình cảm, do thiếu sự gắn kết tích cực với mẹ.
• Đối với gia đình: gia tăng mâu thuẫn, đổ vỡ hôn nhân, giảm hiệu quả chăm sóc trẻ nhỏ.

Giải pháp hạn chế tình trạng trầm cảm sau sinh

Để đối phó với tình trạng trầm cảm sau sinh, nhiều chuyên gia sức khỏe tâm thần và y tế cộng đồng tại Việt Nam đề xuất:

• Sàng lọc PPD định kỳ sau sinh, sử dụng thang đo như EPDS trong các đợt khám hậu sản.
• Đào tạo cán bộ y tế cơ sở để nhận diện dấu hiệu sớm, phối hợp với chuyên gia tâm lý nếu cần.
• Tăng cường truyền thông cộng đồng, nhằm giảm kỳ thị và tăng hiểu biết về trầm cảm sau sinh.
• Xây dựng các nhóm hỗ trợ mẹ sau sinh trên nền tảng xã hội hoặc trực tiếp tại cộng đồng.
• Chính sách an sinh – nghỉ thai sản – hỗ trợ tài chính cho bà mẹ sau sinh cần được tiếp tục hoàn thiện.